کویر،موهبتی که قدر آن را نمی‌دانیم

کویرها در آینده عامل توسعه و پیشرفت خواهند بود نه مایه بدبختی.

این عبارتی است که دکتر پرویز کردوانی چهره ماندگار علمی،کویر شناس  و بیابان‌شناس برجسته بر آن تأکید می‌کند. به اعتقاد وی که ناظر عالی طرح متوازن کویر ایران است، هنوز در کشور ما حتی مسئولانی که دست‌اندرکار امور مرتبط با کویر و بیابان هستند فرق میان کویر و بیابان را نمی‌دانند و اغلب تفاوتی میان این دو قائل نیستند. وی دیدگاه‌های متفاوتی درباره کویر دارد.

 وی معتقد است کویر تا آن اندازه قابلیت دارد که اگر مورد توجه مسئولان نظام واقع شود می‌تواند تحولی عظیم در اشتغال و درآمد ایجاد کند. این در حالی است که در اغلب موارد به علت استفاده نادرست و روش بهره‌برداری غلط از کویرها، نمک‌زارهای این مناطق در حال نابودی است.

 آنچه در پی می‌آید گفت‌وگوی مفصلی است با دکتر کردوانی که طی آن نظرات و دیدگاه‌های منحصر به فرد  وی  در خصوص کویر و قابلیت‌های آن منعکس می‌شود.

آشنایی با بیابان و کویر

محیط زیست > زیست‌بوم  - محمد ملاحسینی:
در بین عامه مردم رایج است که اصطلاح کویر را به جای بیابان بکار می‌برند و یا برعکس. گاهی وقت‌ها بیابان به محیط خارج از شهر و روستا گفته می‌شود. اما در واقع بین این دو اصطلاح تفاوت اساسی وجود دارد

بیابان به بخشی از مناطق خشک گفته می‌شود که بارندگی کمتر از 50 میلیمتر باران دارد و ممکن است چند سال در آن باران نبارد و با کم آبی و تبخیر شدید مواجهه باشد و دارای پوشش گیاهی بسیار ضعیف است.

اما کویر به زمین‌های رسی پف کرده، با شوری و نمک بسیار شدید که گیاهان در آن نمی‌توانند رشد نمایند، اطلاق می‌شود.

در بعضی آنها که شوری کمتر است ممکن است گیاهانی مانند گزوشور که در برابر املاح نمکی مقاوم هستند رشد نمایند. لذا کویر معمولازمین‌هایی با شوری بالا و بدون گیاه است. به آن نمکزار نیز گفته می‌شود.

خسارات و زیانهای ناشی از گسترش بیابان

علاوه بر عوامل طبیعی که در ایجاد و توسعه بیابانهای ایران نقش داشته اند عواملی مانند رشد جمعیت، افزایش تعداد دام ، تبدیل اراضی مرتعی به کشاورزی در مناطق بیابانی، بوته کنی برای سوخت،هجوم و استقرار مهاجرین بویژه مهاجرین افغان در طول جنگ افغانستان، بهره برداری و پمپاژ بیش از حد آب از سفره های زیرزمینی، کشاورزی غیر اصولی در مناطق بیابانی و امثال آن بیابان زایی را در ایران تشدید نموده استکه متعاقب آن مشکلاتی برای ساکنین این مناطق بوجود آورده است. برخی از این مشکلات در زیر شرح داده شده است:

1- در مناطق بیابانی که تحت تاثیر فرسایش بادی است امراضی از قبیل عفونت های چشمی، تنفسی و ریوی بین مردم وجود دارد که در سایر نقاط کمتر مشاهده می شود عامل آن جز طوفانهای گرد و غبار و حرکت ماسه های روان چیز دیگری نیست.
2- مدفون شدن دهات و روستاها در زیر توده های ماسه که منجر به کوچ اهالی شده و در نتیجه آثار حیات در منطقه از بین می رود که در پی آن برای شهرها نیز مشکلات تراکم جمعیت بوجود آورده و نیاز به خدمات شهری نیز افزایش می یابد.
3-تهاجم ماسه های روان موجب بروز صدمات و ایجاد اختلال در تاسیسات و سیستمهای نظامی مانند ایستگاه رادار و تاسیسات صنعتی مانند کارخانجات و صنایع نفت ( مارون، اهواز و گاز سرخس) و فرودگاه‌های نظامی و کشوری می‌گردد.
4- مسدود نمودن جاده های ارتباطی و دیر رسیدن محصولات کشاورزی به بازار فروش و بالا آمدن بستر رودخانه ها بر اثر ورود شن و ماسه که سبب هرز رفتن میلیون ها متر مکعب آب در سال می شود از دیگر عوارض سوء این پدیده می‌باشد.
5- پر شدن دریاچه های پشت سدها و کانالهای آبرسانی و قنوات که متعاقب آنهزینه های زیادی برای لایرویی و پاک کردن آن مورد نیاز می‌باشد
6- شدیدترین خسارت ناشی از فرسایش بادی تغییرات در بافت و حالت های فیزیکی خاک بوسیله باد و برداشت خاک زراعتی می باشد زیرا باد ذرات مواد آلی خاک را برداشته و ذرات درشت با مواد غذایی کمتر را باقی می گذارد. این نوع عمل باد نه فقط مواد مهم را که ا زنقطه نظر قابلیت تولید و نگهداری آب برای زراعت مفید است از خاک جدا کرده و حمل می نماید بلکه با بوجود آوردن زمین شنی‌تر و قابلفرسایش بیشتر از قبل موجب ادامه فرسایش نیز می گردد و لذا در چنین خاکی رویش نباتی محدود شده و فرسایش شدیدتر شود.

تخریب اراضی مرتعی برای کشت دیم در اراضی شیب دار بوسیله تراکتور

مهاجرین افغان و جمع آوری بوته های بیابانی برای سوخت

حفر بیش از حد چاههای عمیق در مناطق بیابانی باعث افت سطح آب سفره زیر زمینی می شود

اراضی لخت مناطق بیابانی، بزهای گرسنه را وادار به بالا رفتن از درخت کرده است

علت وجودی بیابانها در روی کره زمین

علت وجودی بیابانها در روی کره زمین

شکل 1: مناطق خشک کره زمین و کمربند پرفشار جنب حاره را نشان می دهد

علت اصلی پیدایش بیابانها در روی کره زمین به دلیل عمل نکردن دو عامل اصلی ایجاد بارش یعنی هوای مرطوب و عامل صعود هواست. وجود مراکز پرفشار اطراف مدارهای راس السرطان و راس الجدی حوالی عرض های 40-20 درجه دو طرف خط استوا که به آن مراکز پرفشار جنب حاره نیز گفته می شود علاوه بر اینکه مانع صعود هوا می شود، محل نشست هوا است. بنابراین در چنین مناطقی اگر چه در برخی مناطق رطوبت کافی وجود دارد ولی به دلیل نبودن مکانیسم صعود هوا بارندگی بسیار کم و در نتیجه بیابانها ایجاد شده اند. علاوه بر بیابانهای فوق، بیابانهای سرد قطبی نیز وجود دارند که حاصل تسلط پرفشارهای عظیم و یکپارچه قطبی می باشد شکل ۱ و ۲ این مناطق را در روی کره زمین نشان می دهد.

ویزگیهای مناطق خشک

تعریف و مشخصاتمناطق خشک در روشهای مختلف طبقه بندی اقلیمی تا حدودی تفاوت می کند. اما بنا به یک; تعریف کلی، در این مناطق ، تبخیر و تعرق  بیشتر  از نزولات  جوی است . به بیان  دیگر  از دیدگاه  هیدرولوژیکی  در این  محیطها  بیلان  آب  منفی  است  چرا  که به واسطه  درجه حرارت  بالا و خشکی  هوا  تبخیر  و تعرق  از سطح  خاک  و گیاه  از بارندگی  فزونی  می گیرد.
به دلیل  کمی بارندگی  ، پوشش  گیاهی  در این  مناطق  فقیر  و پراکنده  است  و حیات وحش  و گیاهان  بستگی  نزدیکی به وجود  منابع  کوچک  و بزرگ  آب دارد بارندگیها در این  مناطق  بسیار  نامنظم  و بعضاً  با شدت  زیاد  می بارد  که عمدتاً  به دلیل  نبود  پوشش  گیاهی  کافی  و اقدامات  مدیریتی  آبخیر ،  باعث  وقوع  سیلابهای  مخربی  می گردد  و حتی  در مجاورت  دریاها  و مناطق  مرطوب  نیز وجود دارند  . برآورد  می شود  که در دنیا  بر 295 میلیون  هکتار  بیابانهای  ساحلی  وجود دارد  . بیابانهای  ساحلی  در مجاورت  خلیج فارس  و دریای  عمان  نمونه ای  از آنهاست . مهمترین  خصوصیات  مناطق  خشک  را می توان  در موارد  زیر خلاصه  کرد :
1- بارندگی  پراکنده  و غیر قابل  پیش بینی  بوده و تغییرات  سالانه  نسبت به  مقدار  متوسط  شدید  است.
2-  مقدار  متوسط  تبخیر  و تعرق  به مراتب  بیشتر  از متوسط  سالانه  بارندگی است .
3-  آب  مهمترین  عامل  محدود کننده  رشد  کشاورزی  و تولید است .
4-   تغییرات  زمانی  و مکانی  وسیعی  در مورد  درجه حرارت  و خشکی  وجود دارد.

نمایه های خشکسالی

نمایه های خشکسالی

     بیشتر  تعاریفی  که در مورد  خشکسالی  عنوان  میگردد  قابلیت  انطباق  زراعت  با  شرایط اقلیمی  مورد  نظر  میباشد  مثلاً  یک  مرتع دار  روی  مرتع  اصلاح  شده ای  که  توزیع  بارندگی  به  صورت  نرمال هزار  میلی متر  در سال  میباشد . با  آسودگی  خاطر  گوسفند  خود  را  به  چرا می برد . در  صورتی  که  بارندگی  روی  مرتع  در  یک سال  به  750 میلی متر  کاهش  یابد  ،  علیرغم  اینکه  سال  قبل  نرمال  بوده ،  برای  مرتع دار  سال  خشک  محسوب  میشود .
برای  مرتع دار  دیگری  که  در یک  ناحیه  نیمه خشک کار می کند  و در آن  منطقه  سالیانه  بطور  متوسط  300 میلی متر  بارندگی  ناظر  می شود ،  بارش  750 میلی متر  در سال  بعنوان  یک  رکورد  سال  مرطوب  و پر باران  در نظر  گرفته  میشود و مرتع دار  در این ناحیه  با توجه  به  باران  اضافی  که  مشکلاتی  نظیر  غرقاب شدن  مرتع  و خیس  بودن  خاک  ،  تهیه  محل  سرپوشیده  برای  دام  و انبار کردن  محصول  ،  گل آلود بودن  جاده  و مشکلات  شخم  و نیز  برداشت محصول زیر  باران بوجود می آورد  از بارش  اضافی  خشنود نخواهد بود .
بطور  کلی  در مناطق  خشک و نیمه خشک با توجه  به  وضعیت  اقلیمی ، تطابق کشاورزی  سنتی  با  آب  و خاک  و متوسط  اقلیمی  صورت  گرفته  و تجارب  شخصی  روستائیان و سنتهای  قدیمی  به  آنها  می آموزد  چگونه  با  تغییرات  جزئی در شرایط  جوی از خطرات خشکسالی اجتناب کنند .
با آین  وجود  گاهی  وضعیت  هوا Weather     آنچنان  نسبت به  متوسط  اقلیمی limatological normal  تفاوت  دارد  که دردسرهایی  برای  کشاورز  و مرتع دار بوجود  می آورد .

مقابله با خشکسالی های کشاورزی

بخش کشاورزی با اختصاص بیش از 90 درصد از آب مصرفی کشور در هنگام خشکسالی بیشترین آسیب را خواهد دید . مدیریت درازمدت منابع آب نیازمند استفاده اقتصادی از آن است . سرمایه گذاری در منابع آب و خاک باید با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی کشور انجام گیرد . هر نوع توسعه کشاورزی و صنعتی که آسیب کمتری به منابع محدود آب و خاک وارد سازد و از تخریب جنگل ها و مراتع جلوگیری کند باید معمول گردد. کشت گیاهان مقاوم به شوری و خشکی و اهمیت به تحقیقات و پژوهش های همه جانبه در مورد آب و خاک باید در اولویت قرار گیرد . مبحث زراعت در مناطق خشک و عنوان خشکسالی به صورت دروس مستقل و با اهمیت باید در برنامه آموزشی دانشکده های کشاورزی وارد شود . با کاربردی نمودن مباحث تئوری باید اثرات تخریبی خشکسالی را کاهش داد و با اختصاص اعتبارات لازم ، امکان اجرای طرح های اساسی زیربنایی آب و خاک را فراهم ساخت .

درک و تعریف خشکسالی

مفهوم خشکسالی :
   خشکسالی حالتی نرمال و مستمر از اقلیم است . گرچه بسیاری به اشتباه آن را واقعه ای تصادفی و نادر می پندارند . این پدیده تقریباً در تمامی مناطق اقلیمی رخ می دهد ، گرچه مشخصات آن از یک منطقه به منطقه دیگر کاملاً تفاوت می کند . خشکسالی یک اختلال موقتی است و با خشکی تفاوت دارد چرا که خشکی صرفاً محدود به مناطقی با بارندگی اندک است و حالتی دائمی از اقلیم می باشد .
    خشکسالی جزء‌ بلایای طبیعی نامحسوس است . گر چه تعاریف متفاوتی برای این پدیده ارائه شده لیکن در کل حاصل کمبود بارش در طی یک دوره ممتد زمانی معمولاً یک فصل یا بیشتر می باشد . این کمبود منجر به نقصان آب برای برخی فعالیت ها ، گروهها و یا یک بخش زیست محیطی می شود . خشکسالی بایستی در رابطه با برخی شرایط متوسط درازمدت از موازنه مابین بارش و تبخیر و تعرق درنظر گرفته شود ، معمولاً در هر منطقه ای یک شرایط خاص بعنوان  “ نرمال ” تعریف می شود .

  بعلاوه این پدیده با زمان ( فصل اصلی وقوع این پدیده ، تأخیر در شروع فصل بارانی، وقوع بارش در ارتباط با مراحل اصلی رشد گیاه ) و نیز مؤثر بودن بارش ها ( شدت ، بارش ، تعداد رخدادهای بارندگی ) مرتبط است .
 سایر فاکتورهای اقلیمی نظیر دمای بالا ، باد شدید و رطوبت نسبی پایین تر غالباً در بسیاری از نقاط جهان با این پدیده همراه شده و می توانند به طرز قابل ملاحظه بر شدت آن بیفزایند .

چرا سراب می‌بینیم؟

 

در کتب قدیمی مسیحیان نقل شده که صلیبیان در راه اورشلیم بر فراز دریا قصرهایی می‌دیدند که بسیار دورتر از کشتی‌ها قرار داشت. در آن زمان، یعنی بین قرون ۱۲ و ۱۳ میلادی، کسی با قوانین فیزیک و اپتیک آشنایی نداشت و به همین دلیل درباره این قصرها حرف‌های مختلفی گفته می‌شد. ملوانان دریا می‌گفتند این قصرها متعلق به فرشته مورگان است. در افسانه آرتورشاه این فرشته که شاگرد مرلین جادوگر است می‌توانسته از باد و خاک برای ساخت قصرها در آسمان کمک بگیرد و وقتی دریا توفانی می‌شد، گمان می‌کردند فرشته مورگان دست به کار ساخت قصری شده است. کلمه سراب که در زبان لاتین mirage تلفظ می‌شود و در زبان‌های انگلیسی، آمریکایی، روسی، رومانی و فرانسه نیز با همین لفظ تلفظ می‌شود، در واقع از کلمه‌ای ایتالیایی‌ـ اسپانیایی گرفته شده که به نام فرشته مورگان باز می‌گردد؛ و اما ادامه ماجرا...
وقتی وارد صحرا می‌شویم به چشم‌‌هایتان اعتماد می‌کنید یا به عقل‌تان؟ سراب خیال است یا واقعیت؟ واقعیت این است که سراب تنها یک خطای دید نیست. چشم و مغز ما واقعا سراب را می‌بینند و حس می‌کند. حتی می‌توانیم از آن عکس بگیریم.
در حقیقت، سراب که انواع گوناگون دارد، پیش از هر چیز، نتیجه شکست اشعه‌های خورشید در شرایط خاص است. در یک فضای یکدست، اشعه‌های نورانی در یک خط صاف و مستقیم منتشر می‌شوند اما وقتی از هوا به درون آب می‌افتند، شکسته می‌شوند. گذشتن نور از هوای گرم به هوای سرد هم همین تاثیر را دارد و سبب شکسته شدن نور و اشعه‌های آفتاب می‌شود.
به افق نگاه کنید!‍ دیدن سراب تنها به بیابان خلاصه نمی‌شود، گرچه در بیابان دید سراب بسیار متداول است. وقتی دارید به مسافرت می‌روید، اگر به جاده نگاه کنید، یکی از انواع سراب به نام سراب «گرما» را می‌بینید. خورشید سطح جاده را گرم می‌کند و هوایی که مستقیما با آسفالت کف خیابان در ارتباط و تماس است، بسیار گرم‌تر از هوای سه متر بالاتر از آن است. تفاوت دمای این دو هوا سبب شکست نور و دیدن سطحی یخی روی آسفالت در افق در جاده می‌شود. هرچه سوار بر اتومبیل به آن نزدیک شوید، سراب از شما دور می‌شود ولی اگر از سطحی پایین به آن نگاه کنید و خم شوید، به شما نزدیک‌تر می‌شود. موضوع جالب‌تر آنکه همیشه این شکست نور درون خود تصاویری از اشیاء و صحنه‌ها را دارد. مثلا شما در صحرا می‌توانید تصویر نخل و آب را ببینید که کاملا واقعی است اما هر چه به آن نزدیک‌تر می‌شوید، دورتر و گاهی ناپدید می‌شود. اما سراب انواع مختلفی دارد. در کنار سراب «گرم»، سراب «سرد» هم وجود دارد. این حالت زمانی ظهور می‌کند که سطح خاک سردتر از هوای بالاتر از آن باشد. این پدیده جالب که در کشورهای سرد به ویژه در فصل بهار رخ می‌دهد، بسیار مورد توجه است. در این حالت، اشعه و نور خورشید به سمت پایین شکسته می‌شود و سراب نه روی زمین بلکه روی هوا و شناور بر آسمان دیده می‌شود، به طوری که فرد گمان می‌کند در افق چیزی را می‌بیند. به عنوان مثال، گاهی ملوانان در اثر این سراب گمان می‌کنند به اسکله رسیده‌اند، در صورتی که هیچ ساحلی در کار نیست.

منبع:برای این مدخل